Hoe houden we de boel bij elkaar in tijden van extremisme en polarisatie? Filosoof Patrick Loobuyck trekt krijtlijnen in het hitsige diversiteitsdebat. ‘Wie halalmaaltijden toelaat op school, pleegt geen aanslag op onze cultuur. Dat is een kwestie van redelijkheid.’
Moet de boerkini verboden worden? Vorige zomer waaide de discussie uit Frankrijk over naar België, deze week oordeelde Unia dat er geen juridische grond bestaat voor zo’n verbod. Brugge en Antwerpen legden dat advies alvast naast zich neer. Daar komt het lichaamsbedekkende badpak het zwembad niet binnen.
Filosoof Patrick Loobuyck (42) zucht bij de zoveelste ronde in de cultuurstrijd rond islamitische symbolen. Hij begrijpt dat mensen de boerkini vreemd of aanstootgevend kunnen vinden. Hij kan er zelfs inkomen dat zwem*baden een dresscode hanteren. ‘Maar op het strand draagt iedereen wat hij of zij wil. Daar een boerkini verbieden kan niet, punt.’
En dat in tegenstelling tot de boerka of nikab, waarvoor ook volgens Loobuyck geen plaats is in de publieke ruimte. ‘Omdat ze het gezicht helemaal bedekken. En mensen in het gelaat kunnen aankijken, is nu eenmaal een voorwaarde om gezond te kunnen *samenleven.’
‘Misschien moeten we dat wat vaker zeggen aan die “bange blanke man”: we hebben het echt wel onder controle. We gaan Kerstmis niet vervangen door een winterfeest’
Dat onderscheid kunnen maken, tussen een boerka en een boerkini, is geen zaak van geloof of ideologie, maar gewoon een kwestie van gezond verstand. ‘En daar is dringend nood aan in het diversiteitsdebat’, vindt Loobuyck. ‘Onlangs zei iemand me: “Ik denk dat er een burgeroorlog gaat uitbreken in Vlaanderen. De spanningen met de moslims zijn niet te houden.”’
Meer gezond verstand als *tegengif voor dit soort angsten en de daarmee samengaande polarisering, dat is precies wat de filosoof wil injecteren met zijn boek Samenleven met gezond verstand. De Gentenaar geeft aan hoe we weer grond onder de voeten kunnen krijgen. Waar de grenzen liggen. En waar de redelijkheid.
‘Vandaag is het zo: óf je bent een islamhater, óf je behoort tot de moslimknuffelaars. Uit dezelfde werkelijkheid trekken beide *radicaal tegenovergestelde conclusies. De ene ziet een complot van de moslims tegen onze maatschappij. Dat wordt bevestigd met elke aanslag, met elke moskee die hier gebouwd wordt. Ze vinden dat de media en de politiek correcte elite wegkijken van de problemen. De andere ziet vooral een complot van de samenleving *tégen de moslims: ze worden overal gediscrimineerd, straks mogen ze al niet meer onverdoofd slachten. En als ze in de media komen, is het omdat er problemen zijn.’
Hoe komt het dat die tegenstelling zo fel is?
‘Omdat ons brein zo werkt. We gaan op zoek naar informatie die onze mening bevestigt. Input die ons denken uitdaagt, negeren we. Bovendien zit dit debat dicht op onze huid. Sommige mensen zijn echt bang. Ouderen komen me na lezingen vragen: “Gaan onze kleinkinderen Arabisch moeten spreken?” Dit gaat over “onze manier van leven” – wat dat ook moge zijn – waarvan mensen overtuigd zijn dat ze onder druk staat.’
Speelt mee dat we als samen*leving het noorden kwijt zijn? In enkele decennia werden we ontzuild, ontkerkelijkt én kregen we er via migratie een zelfbewuste religie bij.
‘Dat is inderdaad een deel van de verklaring. We zijn nog nooit zo seculier geweest als nu. En dan komt een bevolkingsgroep binnen die daar geen ervaring mee heeft.’
Dat levert een cultuurschok op langs beide kanten.
‘De gastsamenleving verandert de migrant, maar de migrant ook de samenleving. De mensen zijn daarover verward. Een N-VA’er tweette onlangs: “Links heeft jarenlang iedereen uit de kerk gejaagd en nu proberen ze ons allemaal in de moskee te krijgen.” Dat is een typisch voorbeeld van hoe mensen dingen zien die er niet zijn.’
‘Als je een beetje redelijk bent en jezelf durft te verplaatsen in het standpunt van de andere, is de liberale democratie het beste model om samen te leven in diversiteit’
‘Ik merk het ook op de universiteit. Tien jaar geleden hebben we op de Universiteit Antwerpen de kruisbeelden weggehaald om de neutraliteit uit te dragen. Nu wil de rector halalmaaltijden aanbieden. Sommige collega’s begrijpen de logica niet. Terwijl je perfect beide posities kunt verdedigen. We binden ons niet aan één levensbeschouwing. Maar in onze dienstverlening houden we wel rekening met de groepen die er zijn. Zoals we ook vegetarisch aanbieden. Maar mensen zien *alleen het hellende vlak: vandaag halal, morgen de hoofddoek en straks geven we les in het Arabisch.’
Superieur model
Patrick Loobuyck verlaat de loopgraven en slaat de brug. Empathisch, maar zonder taboes om problemen te benoemen. Dat blijkt niet evident. ‘De ene keer krijg ik applaus van de mensen uit het multiculti-kamp, dan weer retweets en likes van wie in het verkrampte kamp zit. Sommigen vinden het lastig dat ik geen partij kies. Of misschien doe ik dat toch: ik kies voor het kamp van de redelijkheid.’
We hoeven als samenleving niet in een kramp te schieten, zegt hij. ‘Er zijn criteria om te bepalen waar we toegeven en waar niet. Die probeer ik bloot te leggen. In de hoop dat het opnieuw gemoedsrust brengt.’
Au fond zegt u: we moeten op zoek naar een gedeelde consensus over hoe we hier willen samenleven. Wat houdt die in?
‘De krijtlijn is voor mij: is de regel die wij hanteren moreel of praktisch gemotiveerd? In het eerste geval staan we geen uitzonderingen toe. In het tweede wel’
‘Dat we het eens zijn over enkele vrijheden die we respecteren. We gaan uit van een mensbeeld waarbij ieder leeft volgens zijn eigen normen en waarden, en aanvaarden dat je daarover van gedacht kunt veranderen. Als je daarop doordenkt, kom je onvermijdelijk bij de liberale rechtsstaat uit die gebaseerd is op grondrechten als vrijheid en gelijkheid. Met een overheid die neutraal is, maar zo veel mogelijk de vrijheden van haar burgers garandeert. Wederkerigheid staat centraal: als een christen niet wil leven in een staat die georganiseerd is volgens de Koran, moet die aanvaarden dat anderen niet willen leven in een staat die de Bijbel centraal stelt.’
Komt ook een Indiër of een *Marokkaan onvermijdelijk uit op die liberale rechtstaat?
‘Ja. Dat is de sterkte ervan. Waar je ook geboren bent of hoe je denkt over het leven… als je een beetje redelijk bent en jezelf durft te verplaatsen in het standpunt van de andere, kom je uit bij de liberale democratie.’
Open-VLD-voorzitster Gwendolyn Rutten heeft dus gelijk als ze ons model superieur noemt?
‘In feite wel. Maar ik weet dat “superieur” werkt als een rode lap op een stier. Ik zeg liever: ik vind dit voorlopig het beste model om samen te leven in diversiteit. Wie een beter kent, mag het komen zeggen.’
Een Saudi zal het vermoedelijk niet met u eens zijn. Hij zal zijn *religieus systeem superieur vinden, en het onze verderfelijk.
‘Dat is zo. Maar als ik met die Saudi praat, zal snel blijken dat hij onredelijk is. Ik heb imams in mijn les gehad die zeggen: “Loobuyck, allemaal mooi. Maar heel westers hé, wat je hier vertelt. Wij zijn bereid ons te schikken omdat we hier leven. Maar waarom zouden we in onze thuislanden niet volgens de islam aan politiek kunnen doen?” Met een eenvoudig rollenspel maak ik duidelijk waarom: ‘Jij hebt een profeet die zegt dat je geen alcohol mag drinken. Maar christenen móéten tijdens de eucharistie aan de slag met *alcohol. Dat zijn al twee incompatibele claims. Voeg er nog een paar aan toe over wie wat wel of niet mag eten, en je merkt: dit lukt niet.” Ofwel sla je elkaars kop in. Ofwel zeg je: “Wacht, zo moeilijk is dat niet. Ik drink alcohol, jij niet. Ik eet varkensvlees, jij niet. Laten we dus kiezen voor een model waarin die vrijheden het best gegarandeerd zijn.’
Geven die imams u vervolgens *gelijk?
‘Ik heb die klik nog niet echt zien gebeuren. Maar ik ben ervan overtuigd dat mensen daarvoor kunnen vallen. Ons model verbiedt die Marokkaan of Turk niet om moslim te zijn. Integendeel, het maakt het net heel hard mogelijk. Maar je moet het wel goed uitleggen. Dat is mijn grote kritiek op ons onderwijs: we zetten te weinig in de etalage waar we echt voor staan.’