Geplaatst door
Homerus Wij niet, als niet-moslims, maar de moslims wel. Zij vallen in de prijzen. Voor de tweede keer werd de Erasmusprijs aan een moslim en islamdeskundige uitgereikt. Eerder aan de schrijvers en makers van de Kinderkoran. Ik opende een topic: Erasmusprijs 2004 voor moedige denkers.
Nu deze prijs ook voor Sadik al-Azm. Zeg dus niet langer dat Nederland tegen de islam is, dat onze cultuur afwijzend staat tegenover oprechte gelovigen. Lees wat deze wijze man te zeggen heeft. Om jullie te helpen heb ik hier en daar wat dikgedrukt.
Homerus.
Islam kan essentieel veranderen.
Vanmorgen wordt in het Koninklijk Paleis op de Dam de Erasmusprijs 2004 uitgereikt aan drie prominente denkers uit het islamitische cultuurgebied. Een van hen is de befaamde Syrische filosoof en maatschappijcriticus Sadik al-Azm. Tegenover Trouw neemt hij geen blad voor de mond. ,,Elke terrorist kan met de Koran in de hand zijn daden rechtvaardigen.
''Deze openhartige ontboezeming is typerend voor de Syrische filosoof Sadik al-Azm, een man die tot een van de belangrijkste onafhankelijke denkers in de islamitische wereld wordt gerekend.
Zo steunde hij, als een van de weinigen daar, openlijk de vogelvrij verklaarde schrijver Salman Rushdie. En toen de Arabieren in 1967 door Israël verpletterend werden verslagen, schreef Al-Azm een boek waarin hij vond dat ze de hand in eigen boezem moesten steken. Bewonderaars noemen de areligieuze maatschappijcriticus dan ook 'de Voltaire van het Midden-Oosten'; tegenstanders maken hem uit voor 'godslasteraar' en 'vijand van de islam'.
Vandaag krijgt Al-Azm, samen met de Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi en de Iraanse denker Abdoelkarim Soroush, de Erasmusprijs 2004 uitgereikt.
Gezeten in de lounge van een gedistingeerd Amsterdams hotel toont de filosoof zich uitermate ingenomen met zijn uitverkiezing. ,,Het kwam als een volslagen verrassing.'' Hij voelt zich vereerd om in het kielzog te varen van intellectuele zwaargewichten als Karl Jaspers, Martin Buber, Václav Havel en Lévi-Strauss, die de prijs vóór hem kregen. ,,Zulke voorgangers, dat is niet niks.
''Zelf kreeg Al-Azm de onderscheiding voor zijn belangrijke bijdrage aan de discussie over het thema religie en moderniteit. Het is voor hem sowieso een 'prijzig' jaar. Eerder ontving hij de Leopold Lucasprijs van de gerenommeerde universiteit van Tübingen, Zuid-Duitsland.
Terug naar het gevoel van leedvermaak en naar de vraag 'Waarom?'. Al-Azm: ,,Ik weet het niet. Had het te maken met alle ellende en verwoesting die Sjaron, met de zwijgende instemming van Washington, in Gaza en de Westbank liet aanrichten? Was het tevredenheid over het feit dat de arrogantie van de macht abrupt, hoewel slechts tijdelijk, werd afgestraft? Of betrof het hier het natuurlijke ressentiment dat de zwakkere altijd heeft jegens de sterkere?''
,,Ik weet alleen dat als zelfs ik, een in Amerika gepromoveerde intellectueel, dergelijke gevoelens niet kan onderdrukken, al die miljoenen ongeschoolden en gemarginaliseerden binnen de Arabische wereld die nooit een stap buiten hun streek, laat staan buiten het land hebben gezet, dat al helemaal niet kunnen.
''Spreekt bij hen misschien een gevoel van frustratie mee over het feit dat de Arabische wereld -ooit politiek-militair zo machtig en wetenschappelijk-cultureel zo leidinggevend- inmiddels in het Westen zijn meerdere moet erkennen? Al-Azm: ,,Eerder machteloosheid. En dat leidt tot irrationele emoties. Bijvoorbeeld het waanidee dat God in Washington, New York en later in Madrid met wrekende gerechtheid heeft ingegrepen ten faveure van de moslims. Het is het ressentiment van de machteloze, een voorbeeld van wat Nietzsche ooit de 'slavenmoraal' heeft genoemd.
''Heeft Huntington dan toch gelijk en zijn we getuigen van een strijd tussen beschavingen? Al-Azm schudt heftig van 'nee'. ,,Ik geloof absoluut niet dat de wereld op de drempel staat van een mondiale confrontatie tussen de islam en het Westen.'' Vanwaar die zekerheid? ,,Omdat binnen de Arabische wereld de sympathie voor het islamitisch terrorisme eerder af- dan toeneemt. Achteraf zullen we constateren dat 11 september het begin van het einde betekende voor het gewapend islamisme.
''Op de tegenwerping dat je dat niet zou zeggen als je ziet hoe in Irak en elders het aantal aanslagen alleen maar toeneemt, zegt Al-Azm: ,,Wat in Irak gebeurt ondersteunt juist mijn stelling. Wie in steden als Damascus, Cairo, Istanbul en ook Bagdad zijn oor te luisteren legt, hoort overal negatieve reacties. Vergeet niet dat de extremisten hun meeste slachtoffers onder moslims maken, niet onder westerlingen. Dat zet geleidelijk steeds meer kwaad bloed.
''Ook het fundamentalisme als zodanig heeft volgens Al-Azm geen toekomst. ,,Het mist een serieus, coherent programma waarmee het de problemen in de moslimwereld te lijf kan gaan. Dat zag je toen de Taliban in Afghanistan aan de macht waren, dat zie je nog steeds in Iran. Ook daar hebben de ayatollahs hun aanvankelijke beloften van meer welvaart niet waargemaakt. Het is in dit verband veelzeggend dat er van islamitische kant amper protesten werden gehoord toen Washington het fundo-regime in Kaboel ten val bracht.''
,,De islam blijft voor miljoenen mensen over de hele wereld hét kompas in woelige tijden. Maar de manier waarop de fundamentalisten het geloof interpreteren kan voor de meeste moslims geen duurzame aantrekkingskracht hebben. Vooral omdat de samenleving er geen spat door verbetert.''Niet voor niets, aldus al-Azm, bestaat er binnen de Arabische wereld fel intellectueel verzet tegen de opvattingen van de fundamentalisten. ,,Het is bepaald niet zo dat het publieke debat door hen wordt gedomineerd. Moderne vormen van koraninterpretatie, van islamitische zingeving, van socio-politiek en filosofisch denken laten zich eveneens nadrukkelijk horen. Gelukkig maar. Wie, zoals de fundamentalisten, weigert om deel te nemen aan het moderne sociale en wetenschappelijke discours, wordt als afstraffing onverbiddelijk gedumpt in de vuilnisbak van de geschiedenis. Het zou ons in het Midden-Oosten flink helpen als zich bij jullie in het Westen een moderne variant van de islam zou ontwikkelen die inspirerende antwoorden wist te geven op klemmende vragen.
''Al-Azm constateert: ,,In de Arabische wereld zijn de moskeeën en geestelijke opleidingscentra, zoals de Al-Azhar-universiteit van Cairo, te steriele plekken geworden om er nog enige spirituele vernieuwing van te verwachten. Het is veelzeggend dat de hervormers zonder uitzondering komen van buiten de gevestigde circuits: uit de advocatuur, de artsenij, de profane wetenschappen.
''De Syriër verzet zich fel tegen alle generalisaties waaraan in zijn ogen veel westerlingen zich tegenover de islam schuldig maken. Neem de opvatting, onder meer gehuldigd door de befaamde oriëntalist Ernest Geller, dat de islam op grond van zijn aard gedoemd is altijd statisch te blijven. Al-Azm: ,,Dat zou de islam uniek maken onder de wereldgodsdiensten, want alle andere grote religies hebben in permanente wisselwerking gestaan met hun omgeving en doen dat nog steeds.
In werkelijkheid vormt de islam natuurlijk geen uitzondering. Integendeel, hij geeft al dertien eeuwen blijk van een opvallend soepel vermogen zich aan te passen aan allerlei uiteenlopende soorten samenlevingen, leef- en denkwijzen. Dat is logisch, want anders zou de islam alle veranderingen niet overleefd hebben.''
Door als westerse intellectueel te roepen of minstens te suggereren dat de islam tot geen essentiële veranderingen in staat is, schaar je je aan de kant van de moslimfundamentalisten. Die gaan uit van een ideaalbeeld van de islam en komen zo op de gedachte dat het islamitische geloof niet te veranderen valt. Hierop baseren ze hun principiële verzet tegen zaken als democratie, vrijheid van meningsuiting, gelijkheid van man en vrouw, en godsdienstige verdraagzaamheid.
''Al-Azm stelt dat dit idealiseren van de islam ook invloed heeft op het denken van de 'gewone' moslim. Daar komt volgens hem de neiging van veel islamieten vandaan om iedere terreurdaad, bedreven door extremistische geloofsgenoten, af te doen met de opmerking dat het niet om 'echte' moslims gaat. 'Want de islam is een godsdienst van uitsluitend liefde en gerechtigheid.
'Twee dagen later lijkt zijn gelijk te worden bevestigd wanneer de Islamitische Stichting Nederland, koepel van Turkse overheidsmoskeeën, bij voorbaat stelt dat de Marokkaans-Nederlandse moordenaar van Theo van Gogh 'geen moslim kan worden genoemd'.
Al-Azm: ,,Elke moslimterrorist kan zijn wandaden met de Koran in de hand rechtvaardigen. Niet omdat dit boek per definitie niet deugt, maar omdat je het op diverse manieren kunt interpreteren.''
